پایگاه قرآن و عترت
مدیر وبلاگ: یاسردادخواهپایگاه قرآن و عترت
مدیر وبلاگ: یاسردادخواهاقتصاد سالم در پرتو میانه روی در مصرف
اعتدال و میانه روی در قرآن و حدیثقرآن مجید، درباره یکی از ویژگی های ممتاز بندگان خالص خداوند بزرگ چنین می فرماید: وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَوامًا. (فرقان: 67) آنان کسانی هستند که هر گاه انفاق کنند نه اسراف کنند و نه سخت گیری، بلکه در میان این دو، اعتدال می ورزند. |
این آیه، بیانگر یکی از مهم ترین مسائل زندگی است که رعایت آن، سبب آسایش و آرامش فرد و جامعه می گردد. همچنین، بسیاری از گره ها و مشکلات اجتماعی و اقتصادی را برطرف می کند. این مسئله، اعتدال است.
اعتدال، یعنی میانه روی و حد فاصل میان افراط و تفریط که چنین کاری از نظر اسلام، در همه چیز مطلوب است. قرآن مسلمانان را به سبب پیروی از اسلام به عنوان «امت وسط» یعنی امت معتدل معرفی می کند و می فرماید: «و کذلِکَ جَعلناکُمْ اُمَّةً وَسَطاً؛ و این گونه شما را امت میانه قرار دادیم». (بقره:14)
امیرمؤمنان علی علیه السلام آنان را که از راه اعتدال به سوی افراط و تفریط کشانده می شوند، جاهل می خواند و می فرماید: «لا تَرَی الجاهِلَ إِلّا مُفرِطا او مُفرِّطاً؛ همیشه جاهل را نمی بینی جز اینکه یا زیاده روی می کند و یا کم می آورد. انسان مسلمان در انفاق چنان که در آیه یاد شده بدان اشاره شده است و همچنین در مصرف، نه اسراف می کند و نه سخت گیری، بلکه میانه این دو را برمی گزیند. این اصل که در آموزه های دینی بر آن تأکید می شود، از سوی خرد و فطرت آدمی نیز تأیید شده است؛ زیرا سامان دهی و استواری جسم و جان آدمی و امور فردی و اجتماعی او، مرهون رعایت همین اصل است.
افزون بر آن، اهمیت رعایت میانه روی در مصرف، از آنجاست که از یک سو نیازهای انسان گوناگون است و به دلیل محدودیت ها، نمی تواند تمام آن را به بیشترین مقدار برآورده سازد. از این رو، باید نیازهای گوناگون را در نظر بگیریم و در حد اعتدال به آن رسیدگی کنیم. از سوی دیگر، بیشتر امکانات و منابع مادی، محدود است و زیاده روی گروهی در مصرف، محرومیت دیگران را به همراه خواهد داشت. از سوی دیگر، سلامت و نشاط انسان و پرداختن به جنبه های دیگر زندگی به ویژه امور معنوی، نیازمند مصرف معتدلانه است.
پیام متن:
اعتدال و میانه روی در مصرف و انفاق از آموزه های قرآنی و روایی.
سفارش به اعتدال در زندگی
اسراف، مصداق های گوناگونی دارد و یکی از شاخه های آن اسراف در خوردن و آشامیدن، اسراف در دور ریختن غذاهای اضافی، اسراف در صرف هزینه های گزاف در امور تجملی و تزیینی و تشریفات بی محتوا، حتی اسراف در وضو یا غسل در استفاده بیش از حد از آب است و بر همین اساس پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «فِی الوضوء اسرافٌ و فی کلّ شی ءٍ اسرافٌ؛ در وضو و در هر چیزی می تواند اسراف راه یابد».
شخصی به نام عباسی، نزد امام رضا علیه السلام رفت و درباره شیوه صحیح مصرف در خانه نسبت به هزینه زندگی همسر و فرزند و دیگر شئون پرسید. حضرت رضا علیه السلام در پاسخ فرمود: باید مصرف به گونه ای باشد که میان این دو کار ناپسند (اسراف و سخت گیری) قرار گیرد.
عباسی پرسید: منظورتان از این سخن چیست؟ امام پاسخ داد: آیا سخن خدا در قرآن را نشنیده ای که اسراف و سخت گیری را ناپسند می شمارد و (در وصف بندگان ممتاز خداوند) می فرماید: «بندگان خدای رحمان، کسانی هستند که هر گاه انفاق کنند، نه اسراف کنند و نه سخت گیری، بلکه میان این دو را می گیرند.» بنابراین، درباره معاش و هزینه زندگی اعضای خانواده، در خرید و مصارف، میانه رو باش!
بر اساس روایت دیگر، روزی امام صادق علیه السلام برای شاگردان خود آیه 67 سوره فرقان را تلاوت کرد. آن گاه مشتی سنگ ریزه از روی زمین برداشت و محکم در دست گرفت و فرمود: این همان بخل و سخت گیری است (که در آیه از آن نهی شده است). سپس مشت دیگری برداشت و چنان دست خود را گشود که همه آن بر روی زمین ریخت. سپس فرمود: این همان اسراف است. بار سوم مشت دیگری برداشت و کمی دست خود را گشود، به گونه ای که مقداری فرو ریخت و مقداری در دستش باقی ماند و فرمود: این همان اعتدال میان سخت گیری و اسراف است.
پیام متن:
پرهیز از اسراف و دوری از سخت گیری در زندگی مسلمان.
اسراف در انفاق
قرآن در آیه های گوناگون انسان را از اسراف در مصرف و انفاق نهی می کند، برای نمونه:
«کُلُوا وَ اشْرَبوا و لا تُسْرِفوا؛ بخورید و بیاشامید، اما اسراف و زیاده روی نکنید». (اعراف:31)
«و اُتُوا حقَّهُ یَوْمَ حَصادِه و لا تُسرفوا؛ هنگام درو حق زکات را بپردازید ولی (در انفاق) اسراف نکنید». (انعام: 141)
در آموزه های روایی ما نیز به اعتدال و میانه روی در مصرف و انفاق تأکید شده است. برای مثال، آورده اند: فقیری نزد پیامبر آمد و گفت که آن حضرت پیراهنش را به او ببخشد. پیامبر خدا پیراهنش را از تن خود بیرون آورد و به او داد. چون پوشش دیگری نداشت، در خانه نشست و حتی برای نماز جماعت بیرون نرفت. کافران در غیاب، آن حضرت را سرزنش کردند و به ایشان تهمت زدند که خواب و لهو، آن حضرت را از نماز باز داشته است. در این هنگام این آیه نازل شد:
وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا.(اسراء:17)
هرگز دستت را به گردنت زنجیر مکن (بخل نورز) و بیش از حد دست خود را مگشای تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرو مانی!
بر اساس همین آموزه هاست که پیامبر می فرماید:
ما مِنْ نَفَقةٍ اَحبُّ اِلَی اللّه مِنْ نَفقةِ قَصْدٍ و یبغُضُ الاسراف.
هیچ انفاقی در پیشگاه خدا، محبوب تر از انفاق معتدلانه نیست و خداوند اسراف در انفاق را دشمن دارد.
امام حسن عسکری علیه السلام می فرماید:
اِنّ لِلسَّخاءِ مِقداراً فإِن زادَ علیه فهو سَرفٌ... و لِلاِقْتصادِ مِقداراً فاِنْ زادَ علیه فهه بُخل!
سخاوت، اندازه ای دارد که فراتر از آن اسراف است... و میانه روی حدی دارد که پایین تر از آن خساست است.
پیام متن:
انفاق معتدلانه و پرهیز از گشادگی بیش از حد در بخشش.
قناعت در مصرف
برای فرهنگ سازی زندگی مسلمانان بر محور اعتدال، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علی علیه السلام و دیگر امامان علیهم السلام بسیار ساده می زیستند و از هر گونه تجمل گرایی و تشریفات به شکل جدی پرهیز می کردند.
امیرمؤمنان علی علیه السلام برای کارگزاران خود چنین می نویسد:
اَدِقّوا اَقلامَکُم و قاربوا بَیْنَ سُطُورِکُمْ و اَحْذِفُوا عَنْ فُضُولِکُم وَ اقصُدُوا المَعانی و ایّاکُم و الإِکثارَ فَاِنّ اموالَ المسلمینَ لا تَحْتَمِلُ الضَّرَر.
سر قلم ها را نازک تر کنید و بین سطرها را نزدیک نمایید و از استخدام واژه های زاید بپرهیزید و معانی را هدف قرار دهید و از پرچانگی و زیاده روی دوری نمایید؛ زیرا نباید به ثروت مسلمانان آسیب برسد.
همچنین در جایی دیگر می فرماید:
آگاه باشید بخشیدن مال در جای ناروا ضایع کردن آن است. این گونه بخشش، بخشنده را در دنیا بالا می برد، ولی در روز رستاخیز به پایین می کشاند؛ در پیش مردم او را محترم می کند، ولی در پیش خدا خوار می گرداند. هر کس مال خود را در جای نادرست و نزد ناشایستگان گذاشت، خداوند شکر مال را به او حرام می کند.
همچنین در روایتی دیگر آمده است:
مَنْ اَنْفَقَ شَیْئاً فی غَیرِ طاعَةِ اللّه فَهُوَ مُبَذِّرٌ.
کسی که چیزی از مال خود را در راه غیر خدا مصرف کند، چنین کسی اسراف کار است... .
یاسر، خادم حضرت امام رضا علیه السلام می گوید: روزی غلامان امام رضا علیه السلام میوه می خوردند، ولی هنوز آن را کامل نخورده، به گوشه ای می انداختند. آن حضرت با دیدن این کار با خشم به آنان فرمود:
سبحان اللّه ! اگر شما به این میوه ها نیاز ندارید، انسان هایی هستند که نیاز دارند. چرا دور می ریزید؟ آنها را نگه دارید و به نیازمندان بدهید.
امام صادق علیه السلام با نهی کردن از دور افکندن هسته خرما و نکوهش اسراف کاران فرمود: «حتی ته مانده آب ظرفی را به دور نریزید که اسراف است».
قناعت، مفاسد ناشی از حرص و آز و ثروت اندوزی را می کاهد و از زیان های اقتصادی جلوگیری می کند. از منظر آموزه های دینی، زندگی پاک و حیات طیبه بشری، حیاتی است که روح قناعت در آن دمیده شده باشد. با وجود این، قناعت با اصل اعتدال ناسازگار نیست؛ زیرا قناعت آن است که در محدوده اعتدال به مصرف کمتر بسنده شود و افراط و تفریطی رخ ندهد.
پیام متن:
قناعت در مصرف و پرهیز از ریخت و پاش در امور شخصی و اموال عمومی.
آثار مثبت اعتدال
پیمودن راه تکامل و دست یابی به هدف نهایی، در گرو رعایت اعتدال در همه زمینه های زندگی است. بر این اساس، رعایت این اصل برای رسیدن به کمال، ضروری است.
همچنین، بر اساس آموزه های دینی و بر پایه حکم عقل و تجربه، میانه روی در مصرف، تأثیر بسیاری در سامان دهی امور اقتصادی و کاهش هزینه ها و در نتیجه پیش گیری از فقر و عقب ماندگی فرد و جامعه دارد. حضرت علی علیه السلام می فرماید:
«الاِقْتصادُ یَنْمیِ القلیلُ؛ میانه روی کم را رشد می دهد».
امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «ضَمِنْتُ لِمَن اقتصد أن لا یَفْتَقر؛ تضمین می کنم که آن کس میانه روی کند، فقیر نگردد».
میانه روی در مصرف مواد خوراکی، ضامن سلامتی جسم و جان فرد است؛ زیرا زیاده روی، عامل بسیاری از بیماری هاست و بر جسم اثر منفی می گذارد. تفریط در این امر نیز سبب سوء تغذیه، ضعف و بیماری خواهد بود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
اِیّاکم و فُضولَ المَطْعَم فانّه یَسِمُّ القلبَ بالقَسْوةِ و یُبطِی بالجَوارِحِ عَنِ الطاعةِ و یُصِمُّ الْهِمَمَ عَنْ سِماع الْمَوْعِظَةِ.
از پرخوری بپرهیزید که آن سنگ دلی می آورد و اعضای بدن را در اطاعت از خدا تنبل می سازد و گوش همت آدمی را از شنیدن پند و اندرز کر می سازد.
حضرت علی علیه السلام نیز می فرماید: «مَنْ اقتصَرَ فی أکْلِهِ کَثُرَت صِحَّتُهُ و صَلُحَت فِکْرَتُه؛ هر که اندازه خورد، سلامتی اش فزونی یابد و اندیشه اش به درستی گراید».
از سوی دیگر، اعتدال در مصرف، سبب خشنودی خداوند است؛ زیرا استفاده مطلوب از نعمت های او در مسیر رسیدن به هدف نهایی و نزدیک شدن به حق، تنها در پرتو رعایت این اصل، شدنی است. امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه 195 سوره بقره (اِنّ اللّه یحب المحسنین) می فرماید:
«خداوند متعال می فرماید: به راستی خداوند، نیکوکاران را دوست می دارد و منظور میانه روان است».
پیام متن:
1.اعتدال در مصرف راهی به سوی کمال و تعالی.
2.باز دارندگی اعتدال و میانه روی از فقر و نداری.
3.سلامت جسم و جان در پرتو میانه روی است.
الگوناپذیری از مصرف بیگانگان
از اصول تأکید شده مصرف در آموزه های دینی، پرهیز از الگو قرار دادن بیگانگان و به ویژه دشمنان جامعه اسلامی در مصرف است. امام باقر علیه السلام می فرماید:
أوْحَی اللّه ُ إِلی نَبّیٍ مِنَ الانبیاءِ أَنْ قُل لِقومِک: لا یَلْبِسُوا لِباسَ اَعدائی و لا یَطْعَموا طَعامَ اعدائی و لا یُشاکِلوا بِمَشاکِلِ اعدائی فیکونُوا اَعدائی کما هم اعدائی.
خداوند به پیامبری از پیامبرانش وحی فرمود که به قومت بگو، لباس دشمنان مرا نپوشند و غذای آنان را نخورند و به شکل آنان، ظاهر نشوند که در این صورت، بسان آنان، دشمن من خواهند بود.
الگوپذیری از بیگانگان در نوع و مقدار کالاهای مصرفی، از جنبه های گوناگون به جامعه اسلامی زیان می رساند. از جنبه اقتصادی، این کار بیشتر سبب ترویج مصرف کالاهای خارجی و بی توجهی به تولیدات و کالاهای داخلی می شود که افزون بر خارج ساختن سرمایه از کشور، به تولید و اقتصاد ملی نیز ضربه می زند. از جنبه اجتماعی و فرهنگی نیز، نوعی تبلیغ عملی و ترویج فرهنگ بیگانه و تهدیدی برای اصالت های فرهنگی و حتی دینی در جامعه به شمار می رود. به ویژه آنکه الگوپذیری در مصرف، ناخواسته الگوپذیری در اخلاق و رفتار را نیز در پی خواهد داشت. حضرت رسول با اشاره به این نکته می فرماید:
لا یَشْبَه الزّیُّ بالزّیِّ حتی یَشْبَه الخُلقُ بالخُلقِ و مَن شَبّهَ بقومٍ فَهُو منْهم.
شکل ها (و مدهای مصرفی) به یکدیگر همانند نمی گردد، جز آنکه خُلق و خوها به هم نزدیک گردد و هر کس خود را شبیه گروهی سازد، از آنان به شمار می رود.
روشن است که انسان در زندگی، نیازمندی های گوناگونی دارد. برخی نیازمندی ها اساسی و ضروری است و برخی در درجه بعدی قرار می گیرد. پاره ای از مصارف نیز تنها برای تأمین یا افزایش رفاه و آسایش زندگی است و تلاش برای برآوردن این نیازهای غیرضروری، ما را به بیگانگان وابسته می کند که از نظر دینی، پرداختن به این موارد نکوهش شده است.
پیام متن:
1.پیروی از فرهنگ مصرفی بیگانه، خطر جدی برای اصالت های دینی و فرهنگی.
2.تأثیرهای غیرمستقیم فرهنگ مصرفی بر اخلاق و رفتار مسلمانان.
دوری از سخت گیری در زندگی
اعتدال در مصرف، یکی از ویژگی های بندگان ممتاز الهی است. اسلام دین سمحه و سهله است و هرگز حاضر نیست که مسلمانان در سختی اقتصادی زندگی کنند. باید با کار و کوشش و سرپنجه تدبیر، شکل زندگی را به شیوه ای تبدیل کرد که سبب وسعت در زندگی و آسایش شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همان گونه که از اسراف جلوگیری می کرد، همگان را از سخت گیری در زندگی باز می داشت. در بیانی از آن حضرت آمده است:
اِنّ من سعادَةِ المَرءِ المُسلِم أن یُشبَهُه وَلَدُهُ و المرأةُ الجَملاءِ ذاتُ دینِ و المَرکبُ الهَنی و المَسکَنُ الواسِعُ.
از سعادت و خوش بختی انسان مسلمان آن است که فرزندی داشته باشد که در نیکی، شبیه او باشد و نیز همسری زیبا و دین دار و مرکب راهوار و خانه وسیع داشته باشد.
ابولُبابه به خاطر کشف یک راز نظامی حکومت اسلامی نزد یهودیان، به گناه خود پی برد و توبه حقیقی کرد و پس از مدتی آیه 102 سوره توبه در پذیرش توبه او از سوی خداوند نازل شد. پیامبر صلی الله علیه و آله با تلاوت این آیه به او بشارت بخشیده شدن داد. ابولبابه به پیامبر گفت: اجازه بده به شکرانه پذیرفته شدن توبه ام، نصف اموالم را انفاق کنم. پیامبر اجازه نداد. او گفت: اجازه بده یک سوم آن را انفاق کنم. پیامبر پذیرفت.
جلوگیری پیامبر از انفاق نصف اموال ابولبابه، بر این اساس بود که او و خانواده اش در تنگنا به سر می بردند.
در روایت دیگری آمده است: یکی از مسلمانان مدینه چند کودک و شش غلام داشت و در بستر مرگ قرار گرفت. پیش از مرگ خود، به خاطر جلب پاداش های الهی، شش غلام را آزاد کرد. پس از آنکه از دنیا رفت، مسلمانان بعد از غسل و کفن، او را به خاک سپردند. سپس ماجرای او را درباره آزادسازی غلامان و فقر فرزندانش به حضرت خبر دادند. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: اگر من باخبر می شدم، نمی گذاشتم جنازه او را در قبرستان مسلمانان دفن کنید؛ زیرا او کودکان خود را از ثروتش بی نصیب کرد و آنان را فقیر و بی پناه گذاشت، تا دست گدایی به سوی مردم دراز کنند.
این ماجرا از سویی بیان گر نکوهش اسراف در انفاق است و از سوی دیگر از آن حکایت می کند که نباید موجب سختی و فشار در زندگی اعضای خانواده شد، بلکه باید اعتدال در مصرف را با توجه به همه جنبه ها رعایت کرد. حضرت علی نیز، زمانی که شنید خانواده یکی از یارانش به نام عاصم در شهر بصره به سبب دوری او از جامعه در زندگی دچار سختی شده اند، او را بسیار نکوهش کرد. این هم شاهد گویایی بر نکوهش سخت گیری در شئون اقتصادی زندگی است.
پیام متن:
1. فراهم آوردن آسایش نسبی برای خانواده.
2. نکوهش شدید و بی توجهی به اعضای خانواده در تأمین معیشت آنان.
پرهیز شدید امام خمینی از اسراف در مصرف
حضرت امام خمینی رحمه الله در عمل به دستورهای اسلام، بسیار جدی و نمونه بود. ایشان نسبت به اسراف حساسیت بسیاری داشت. برای نمونه یکی از مسئولان دفتر امام خمینی رحمه الله می نویسد: یک بار مسئول امور مالی پشت یک پاکت چیزی نوشت و به امام داد، امام در یک کاغذ کوچک، پاسخ آن را داد و در زیر آن چنین نوشت: شما نیز در یک قطعه کوچک می توانستید بنویسید.
ازاین رو، آن برادر کاغذ خردها را جمع و جور می کرد و در کیسه می گذاشت و هنگامی که می خواست برای امام چیزی بنویسد، روی آن کاغذ پاره ها می نوشت. امام هم در زیر آن پاسخ لازم را می نوشت.
یکی دیگر از اعضای دفتر امام خمینی رحمه الله نقل می کند:
یک روز بر اساس وظیفه ای که هر ماه به عهده داشتیم، در پایان ماه صورت مخارج ماهیانه را (در جماران) خدمت امام فرستادیم و ضمن آن مخارج خانه امام از مهمانی ها، رفت و آمدهای امام و پول برق خانه را نوشته بودیم. هنگامی که صورت مخارج را نزد امام فرستادیم، پس از نیم ساعت حاج احمد آقا تلفن زد و گفت: از وقتی که صورت حساب داده اید، امام مرتب در لب باغچه قدم می زند و سخت ناراحت است؛ زیرا مخارج خانه امام در این ماه از ده هزار تومان (آن عصر) تجاوز کرده است. لذا امام می فرماید: اگر خرج خانه من از ده هزار تومان تجاوز کند، من اصلاً از اینجا می روم. حاج احمد آقا به من گفت: شما ببینید که خرج اضافی در این ماه چه بوده است تا به آقا بگوییم و خیالشان راحت شود. ما پس از جست وجو در دفاتر، سه قلم خرج اضافه آن ماه را یافتیم که ابداً مربوط به خانه امام نبوده است. برای مثال 1. گازوئیلی که از خانه امام زیاد آمده بود و ما گفتیم آن را در انبار حسینیه جماران بریزند. 2. به ماشینی که خانواده حضرت امام را می برد و بر اثر بی توجهی راننده، خسارتی به آن وارد شده بود. 3. ملامین برزنتی برای خانه حضرت امام تهیه شده بود تا داخل منزل ایشان از بالای پشت بام دیده نشود؛ زیرا پاسداران در آنجا پاس می دادند.
صورت این چند قلم اضافه خرج را خدمت امام فرستادیم، در نتیجه ایشان آسوده خاطر شدند.
از همین نمونه ها می توان شدت پرهیز امام از اسراف و زیاده روی و رعایت اعتدال در مخارج خانه را به دست آورد.
پیام متن:
1. ریزبینی و حساب رسی دقیق مالی حضرت امام.
2. پرهیز امام از اسراف و زیاده روی و رعایت اعتدال در زندگی.
پدیدآورنده: سیدحسین اسحاقی
